За канонизацијата на светите во Православната Црква
ЗА КАНОНИЗАЦИЈАТА НА СВЕТИТЕ ВО ПРАВОСЛАВНАТА ЦРКВА
Потполно природна е нашата почит кон светите маченици и кон сите оние, кои постојано се труделе да ги спроведат за време на својот земен живот сите христијански идеали. Таа почит не претпочита и не бара предвремено обезбедување на било какви формалности, туку тоа претставува една природна должност, која ние, како христијани, ја имаме да се молиме еден на друг, онака, како што Светото Писмо на многу места ни заповеда. Смртта не го променува составот на животот во христијанската заедница. Разликата, која ја правиме тука на земјава, меѓу благочестиви и нечестиви, добродетелни и недобродетелни луѓе, кај нас постои и по смртта, па затоа клирот и паствата продолжуваат и по смртта на луѓето да ги изразуваат своите внатрешни чувства на почит кон едни и неодобрување кон други. Христијаните просат и молат застапништво од праведниците, особено кога тие веќе се преселени во Божјото царство и повеќе немаат можност да го променат својот живот. Почитта, која луѓето ја поседуваат кон светиите, претставува природно продолжување на односот кој тие го имале и тука кон нив, кон оние кои на земјата воделе благочестив и богоугоден живот.
Степенот на светоста, изразен во помалку или повеќе грандиозни спасителни дела, обично го условува поскромното или повеличественото почитување на светителите. Сосема природно е делата на одредени светители да остават најголем впечаток врз оние, кои се наоѓаат во непосреден допир со нив. Затоа и почитта и славата на светителите започнува од оние, кои живеат најблиску до нив, а покасно тоа се раширува и низ целата црква. Заради тоа постојат и помесни светители, но и општоцрковни, кои се почитувани од целиот клир и од сите христијани. Природно е и тоа што оние светители, кои надалеку се прославиле со својата светост, да бидат славени поторжествено и повеликолепно. Токму затоа и црковната свест од самиот почеток кон таквите светители се пројавува во составување на прекрасни богослужби, изобразување на нивните ликови на икони и градба на величествени храмови.
Според тоа, не е потребно никакво признавање на светоста на светиите од некаков архијереј или архијерејски собор, зашто по тоа прашање веќе суштествува едно востановено црковно предание. Христијаните ги почитувале и ги празнувале хероите на христијанската вера, кои ги принесле и ги посветиле своите животи на Христа Спасителот. И во народното предание и традиција воспевани и славени се сите оние, кои бестрашно ја исповедале својата вера пред секоја власт и началство, кои ги победиле сите искушенија во својот живот, кои го посветиле целиот свој живот да ги учат и просветуваат верните, или, пак, оние кои ја искористиле дадената им власт и сила од Бога за да го заштитуваат и запазуваат паството и црквата воопшто. Уште во првите векови била започната традицијата да се пишуваат и химни во нивна чест, а споменот за христијанските светители бил празнуван далеку од царските палати, обично, на тајните катакомбни собирања на верните, или, пак, по гробовите на христијанските маченици. На таков начин, без некакво специјално или официјално претходно решение, постепено започнало подготвување на списоците на светителите и пишување на нивните житија. Црквата започнала и да ги осудува оние христијани, кои не земале активно учество во тие собранија (20-то правило на Гангрискиот собор). Христијаните граделе храмови на местото на нивните гробови и, според своите потреби, проселе застапништво од светите маченици пред Бога. Оваа појава постанала и суштествен дел од христијанскиот култ, бидејќи тие веќе биле убедени, дека мачениците се Божји угодници и дека нивните молитви секогаш се слушнати од Бога. Факт е и тоа дека верните честопати биле и сведоци на чудесни пројави на Божјата благодат, кое нешто, пак, уште повеќе ја зацврстувало верата во нивните срца и почитта кон светителите.
Таа практика и тоа црковно предание е сочувано и до денешни дни, без да се појави потреба општоцрковните констатации и убедувањата на клирот и паствата да бидат санкционирани со решенија на некаков собор, синод или, воопшто, на било каква црковна власт. Фактот дека некогаш, во одредени случаеви, некои светители биле канонизирани со решенија и обреди, тоа со ништо не ја изменило положбата кон почитувањето и празнувањето на светителите. Од друга страна, пак, свеста кај верните за тоа дали некој заслужува да биде почитуван како светител или не, била доведена до совршенство. Кога, на пример, свети Кирил Александриски го прогласил некој си Амониј за маченик, само затоа што тој му противречел на Александрискиот управник, заради што бил и фатен и убиен, благоразумните христијани не го прифатиле тоа избрзано прославување на Амониј за светител (Сократ 7: 14). Оддавањето и раширувањето на почитта, како и празнувањето на некој светител, во голем степен биле во зависност и од впечатоците, кои се прилепувале на душите на христијаните, како чудотворните благотворни јавувања, исцеленијата, или појавувањето на светителските чудотворни мошти. Од таквите пројави на Божјата сила верата кај христијаните се зацврстувала, па затоа тие и не чекале да дојде до официјално признавање на светителите и до надворешни церемонии од страна на официјалната црква. Слободно може да се каже дека и официјалните црковни лица го прифаќале култот кон одредени светители под влијание на народните движења, така што официјалната црковна власт отпосле пристапувала кон канонизација на светителите и нивно присоединување кон бројот на светителите.
При едно такво никнување и развивање на чествувањето на споменот на светителите, сосема природно било да се вметнат извесни заблуди и злоупотреби, како по однос на карактерот на христијанството и селектирањето на лицата, така и по однос на молитвените песни и начините, според кои се пројавувала и народната почит. Во такви случаи на помош притекнувало вистинското црковно учење, црковното предание и смелиот и божествен глас од црковниот амвон. Одговорноста за признавањето на светителите паѓала врз целото христијанско општество, клирот и народот (спореди: 6-то правило на Картагинскиот собор; 63-то правило на Трулскиот собор). И денес признавањето на светителите треба да биде во согласност со црковното предание и да не се извршува без соработка со црковната власт. Се разбира дека сите светители, кои веќе се признати и од Црквата и од преданието и внесени во кодексот на светителите, и кои од векови се празнуваат од Црквата, немаат потреба од никакво друго признавање, освен, во ретки случаи, кога има потреба да се коригираат некои од црковните стихири, кои се посветени во нивна чест. Ако, пак, прашањето за канонизација се однесува на понови светители, неопходно е да се свика и собор за таа цел. Нормално, тој собор не треба да приличи на соборите кои ги свикуваат римокатолиците за таа цел, каде што се повикуваат судии, прокурори, обвинители, бранители, сведоци и сл., туку православниот собор треба да претставува спокојно проучување и оценка на животот на светителот, проверка на мислењето и желбите на народот, определување на денот и начинот на празнувањето, формирање на комисија и назначување на стручни лица за изобразување на икона, составување на богослужба и сл. Треба да се истакне и фактот дека многупати дури е излишно и да се свикува таков собор, штом веќе јасно е изразено мислењето на целата црква, или, пак, ако новопројавениот светител е крстен во крв, односно, маченички го завршил својот живот заради Христа.
Главниот акт на признавањето на еден светител се состои во неговото запишување во диптисите или специјалните книги, кои уште се нарекуваат и мартириолози (μαρτυρολόγια) или имерологии (ημερολόγια), минологии (μηνολόγια), агиологии (γιολόγια) и синаксарии (συναξάρια). Секој од тие поими си има и свое специјално значе1ње. Диптих (δίπτυχον) се нарекува онаа книга, во која се пишуваат имињата на маченички убиените епископи. По 11 век признавањето на светителите продолжило во истиот дух, иако општествените услови, во кои живеел православниот свет, малку поразлично се одразиле на некои места. Така, на пример, во Русија, каде што Ватикан се трудел да има силно влијание, мислењето на клирот во однос на народот било поистакнато и повлијателно. На други места, пак, (Балканот) се случувало обратното. Но, сепак, и во едниот и во другиот случај најстрого било запазувано древното предание, за што ни сведочи и црковната историја на православните народи, кои што се наоѓале под турско ропство, особено македонскиот, бугарскиот, српскиот и грчкиот народ. Во секој случај, во тие критични моменти, безбројни се имињата на мачениците и исповедниците кои не се званично канонизирани, но кои се запишани во книгата на вечниот живот.
Од XI век па наваму римокатолиците не се во согласност со црковното предание, бидејќи правото за канонизирање на светителите го оставиле само на папата, додека Источната православна црква продолжила неотстапно да се придржува до древната црковна практика, според која признавањето на светителите е општо дело: на клирот и на народот.
Протоереј Златко Ангелески
